آیا روح سرگردان داریم؟
برای پاسخ به این سوال باید روشن شود که منظور از روح سرگردان چیست. آیا منظور روحی است که جسمش در بین مرگ و زندگی مانده، مثل کسی که دچار کما شده است؟ یا روحی که لحظه مرگ را می گذراند و نمی داند که چه حالی در انتظار اوست؟ یا روحی که در برزخ قرار دارد و هنوز در بند تعلقات دنیایی خویش است؟
شاید نزدیک ترین تعبیر به روح سرگردان در متون دینی، تعبیر سکرات مرگ است. حالتی شبیه مستی که سبب می شود، شخص هیچ چیز را درک نکند:
«وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِکَ ما کُنْتَ مِنْهُ تَحیدُ؛[ق/۱۹] و سرانجام، سکرات (و بیخودى در آستانه) مرگ بحق فرامى رسد (و به انسان گفته مى شود این همان چیزى است که تو از آن مى گریختى»
«" سکره مرگ" حالتى است شبیه به" مستى" که بر اثر فرا رسیدن مقدمات مرگ، به صورت هیجان و انقلاب فوق العاده اى به انسان دست مى دهد، و گاه بر عقل او چیره مى گردد، و او را در اضطراب و ناآرامى شدیدى فرو مى برد. چگونه چنین نباشد در حالى که مرگ یک مرحله انتقالى مهم است که باید انسان در آن لحظه تمام پیوندهاى خود را با جهانى که سالیان دراز با آن خو گرفته بود قطع کند، و در عالمى گام بگذارد که براى او کاملا تازه و اسرار آمیز است، به خصوص اینکه در لحظه مرگ انسان درک و دید تازه اى پیدا مى کند، بى ثباتى این جهان را با چشم خود مى بیند، و حوادث بعد از مرگ را کم و بیش مشاهده مىکند. اینجا است که وحشتى عظیم سر تا پاى او را فرا مى گیرد و حالتى شبیه مستى به او دست مى دهد ولى" مست" نیست.»[۱]
پس اگر منظور از سرگردانی، همین حالت شبیه مستی را شامل شود، روح در هنگام جدا شدن از بدن، دچار چنین حالتی می شود. و در کتاب فرهنگ شیعه نیز همین تعبیر را برای سکرات مرگ آورده است:
« سکرات مرگ: این کلمه از ریشه «سُکر» است به معناى از کار افتادن عقل انسان[۲]. سکرات مرگ همان سختى هایى است که هنگام مرگ پیش مى آیند و آدمى را سرگردان و حیران مى کنند[۳]»[۴]
اما اگر منظور روح انسان های به کما رفته یا نظیر آن است، باید گفت که حال کسانی که این گونه هستند، شبیه حالت خواب است. در خواب ارتباط روح و جسم کم می شود و در کما همین اتفاق می افتد. هر چند شاید ارتباط در کما بسیار ضعیف تر از حالت خواب باشد. پس همان تجربیاتی که در خواب داشته ایم، برایمان روشن می کند که روح شخص به کما رفته در چه حالی است. این روح ممکن است بتواند حقایقی را از عوالم دیگر ببیند، همان گونه که رویای صادقه رخ می دهد. یا اینکه روح اسیر اعمال و تفکرات و تعلقات خویش بماند، همان گونه که اکثر رویاهای ما بدین گونه است.
و درباره نوع سومی که در ابتدا مطرح شد، دلیل قطعی و روشنی پیدا نشد. اما بعضی از مکاشفات نوعی از آن را نشان می دهد که دو مورد در ذیل نقل می شود:
آقای ابوالقاسم فرزانه می نویسد: «جناب شیخ حسنعلی اصفهانی معروف به نخودکی رحمه الله هر موقع از برابر یکی از حمامها عبور می کرد حالش تا حدی منقلب می گردید، بطوری که از چهره اش نمایان بود که ناگهان دچار ناراحتی شده است. یک نشانه دیگر دگرگون شدن حال شیخ این بود که مرتباً استغفار میکرد و لا اله الا الله می گفت اما با لحنی که پیدا بود ناشی از تعجب و ناراحتی است. موقعی که علت آن دگرگونی احوال پرسیده شد شیخ گفته بود: « به صاحب این حمام که چندی است از دنیا رفته درجه روحی پستی داده شده است. تعلق خاطرش به دنیا و مال دنیا خیلی شدید بود و هنوز هم موقعیت خود را درست درک نکرده است و نمیداند که از دنیا رفته است و دائماً سر حمام است و ناله و افغان دارد که چرا اموال او را تصرف میکنند. هر وقت از جلو این حمام عبور می کنم وضع او باعث ناراحتی من می گردد»
یکی از اهل علم نقل میکند: در خدمت جناب شیخ به قبرستانی برای فاتحه رفتیم. شیخ به من فرمودند گوش کن از این قبر چه صدائی می شنوی. بر اثر توجه ایشان شنیدم که از آن قبر صدا می آمد. « خیار سبز است - کاکل بسر است. » بعد به قبر دیگری اشاره کردند شنیدم میگفت: لا اله الا الله. فرمودند: صاحب قبر اول بقال بود و هنوز با اینکه چند سال است از فوت او می گذرد خیال میکند زنده و مشغول فروش خیار است. دومی مردی بود اهل دل و ذکرِ، در آن عالم هم مشغول ذکر حق است.
این مکاشفات قطعی و مسلم نیستند، اما احتمال چنین امری را نشان می دهند.
[۱]. تفسیر نمونه، ج۲۲، ص: ۲۵۴.
[۲]. مفردات راغب، ۲۴۲.
[۳]. مجمع البیان مجلّد ۱۰- ۹/ ۱۴۵؛ المیزان، ۱۸/ ۳۴۸.
[۴]. فرهنگ شیعه، ص: ۴۱۰.
